Sanguszko Eustachy Erazm, książę (1768–1844), poseł na Sejm Czteroletni, generał wojsk polskich w r. 1794, pamiętnikarz, hodowca koni arabskich. Ur. 25 (26) X w Radzyniu, w Lubelskiem, był synem Hieronima Janusza (zob.) i Urszuli Cecylii z Potockich.
Po śmierci matki S. wychowywany był w l. 1771–4 przez cioteczną babkę Katarzynę z Potockich Kossakowską (zob.). Później przebywał na dworze babki Barbary z Duninów Sanguszkowej (zob.), która zajmowała się jego edukacją. S. uczęszczał do Collegium Nobilium w Warszawie. Przez ojca przeznaczony do kariery wojskowej, został wysłany w r. 1782 do akademii wojskowej w Strasburgu. Przed wyjazdem otrzymał od babki „Pamiętnik pożegnania” z jej pouczeniami moralnymi i religijnymi. W l. 1784–6 służył w pułku francuskim Royal Allemand. W r. 1785 wiele podróżował po Europie. Zwiedzał Włochy (w styczniu 1785, będąc w Neapolu napisał «diariusz ciekawszych rzeczy») i Francję. Przebywający z nim we Włoszech Stanisław Kostka Potocki donosił Barbarze Sanguszkowej «o pomyślnym skutku podjętych przez nią starań względem edukacji X. Eustachego» (21 I 1785). Powróciwszy do kraju, S. wstąpił do wojska polskiego.
W r. 1788, po odstąpieniu przez Andrzeja Koźmiana (na prośbę S-i) od kandydowania na posła, S. został obrany posłem z woj. lubelskiego na Sejm Wielki. Od początku należał do stronnictwa «patriotów» i był zwolennikiem zastąpienia Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej przez zależną od sejmu Komisję Wojskową. Brał aktywny udział w debatach (np. 30 X); 2 XI t. r. był na naradzie u króla, występował (Głos […] posła lubelskiego, [b. m. i r. w.]) na sesji 3 XI, podczas której na miejsce Departamentu ustanowiono wyłonioną przez sejm Komisję Wojskową. Na sesji 9 I 1789 informował izbę, że w czasie Świąt Bożego Narodzenia spędzonych na Wołyniu obserwował poruszenie wśród chłopów i przyłączał się do żądań, by król wysłał na Ukrainę wojsko. W czterowierszu z „Zagadek politycznych z czasu Sejmu Czteroletniego” scharakteryzowano S-ę: «Nie zbywa na ochocie / Młodemu patriocie / Lecz, kiedy co kto wnosi / On o turnum prosi». Nad karierę polityczną przedkładał wojskową. Stanisław August dostrzegłszy te zamiłowania S-i, mianował go 3 II 1789 rotmistrzem, 5 XI 1789 został S. majorem kawalerii narodowej w brygadzie Michała Wielhorskiego. W kwietniu r. n. uczestniczył, obok ks. Józefa Poniatowskiego i M. Wielhorskiego, w pracach Deputacji do ułożenia regulaminu służbowego, która miała pomagać Komisji Wojskowej. We wrześniu t. r. towarzyszył ks. Józefowi w manewrach pod Bracławiem. W owym czasie należał S. do jego przyjacielskiego grona, bawiącego się «Pod Blachą» i w Jabłonnie.
W r. 1791 S. wbrew woli ojca, należącego do grona malkontentów, poparł Ustawę Rządową w dn. 3 V. Stanisław August widział w S-ce jej «szczerego i mocnego partyzanta» (list do Debolego z 11 V 1791). Kiedy jednak książę wojewoda został zaatakowany na sesji sejmowej 9 XII 1791 przez Kazimierza Rzewuskiego, S. stanął po stronie ojca i wyzwał Rzewuskiego na pojedynek. Sekundantami S-i byli: ks. Józef i Wielhorski. Pojedynek, odbyty z obawy przed aresztem prewencyjnym w nocy przy świetle księżyca, zakończył się wzajemnym zranieniem i pojednaniem.
W r. 1792 Hieronim Sanguszko kupił dla syna za 70 tys. złp. szarżę brygadierską, korzystając z dyskretnego pośrednictwa płka Jana Radzimińskiego. Dn. 27 IV 1792 Stanisław August mianował S-ę wicebrygadierem w 2. brygadzie ukraińskiej kawalerii narodowej dywizji bracławsko-kijowskiej wojska kor. Dn. 3 V 1792 był przy królu w Warszawie na obchodach pierwszej rocznicy konstytucji, wkrótce potem wyjechał na Ukrainę. Rychło przekonał się, że niełatwo jest dowodzić batalionem złożonym z 600 konnych i jak wspomina w Pamiętniku «Ze wstydu krwawy pot ciekł ze mnie na pierwszej mustrze».
S. odznaczył się jednak w wojnie rosyjsko-polskiej 1792 r., a zwłaszcza w bitwie pod Zieleńcami (18 VI). Gdy prawoskrzydłowa brygada kawalerii narodowej, dowodzona przez Stanisława Mokronowskiego, nie wytrzymawszy natarcia A. Markowa, rozsypała się i wpadła w panikę, S. i Mokronowski zdołali ją zatrzymać, uszykować na nowo i na jej czele uderzyć szarżą na jazdę Markowa. To zadecydowało o losach bitwy. Po bitwie ks. J. Poniatowski wysłał S-ę z wiadomością o zwycięstwie do króla. Dn. 21 VI przybył S. ze zdobytym sztandarem do Warszawy, w dwa dni później został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. W nocy z 24 na 25 VII, na wieść o akcesie Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej, ks. Józef wezwał S-ę do obozu w Sieciechowie, aby wtajemniczyć go w plan porwania króla i skłonienia do prowadzenia dalszej wojny. S. miał się udać z parkiem artyleryjskim do Warszawy, poprosić króla na paradę pod Ujazdowem i zabrać siłą do obozu. Gdy szykował się do wyjazdu, odebrał w Kozienicach cofnięcie rozkazu. Dn. 25 VII objął po Mokronowskim dowództwo macierzystej brygady. W tydzień później (1 VIII 1792) Stanisław August mianował S-ę brygadierem i komendantem kawalerii narodowej, ale już 10 VIII uwolnił go na własne żądanie od dalszej służby wojskowej. S. zlekceważył wydany przez konfederację targowicką zakaz noszenia Krzyża Virtuti Militari, «na złość trzy razy sobie większy kazał odlać i nosi go, prosząc, żeby się kto posunął odjąć mu tę ozdobę» – pisał Jan Dembowski do Ignacego Potockiego. Jeszcze na wiosnę 1793 był S., obok Kazimierza Rzewuskiego i Mokronowskiego, zaliczany do «jakobinów».
Jesienią 1793 S., nakłoniony przez rodzinę, udał się w delegacji szlachty nowo utworzonej guberni izajasławskiej do Petersburga. Został życzliwie przyjęty przez Katarzynę II i obdarowany koniem. Dn. 7 XI 1793 otrzymał rangę generała majora (brygadiera) wojsk rosyjskich i dowództwo kimburskiego pułku jazdy, jednego z najlepszych w ówczesnym wojsku rosyjskim. Po kilkutygodniowym pobycie w Petersburgu S. wziął urlop na sześć miesięcy i wrócił do Warszawy.
W r. 1794 – na wieść o zbliżającym się powstaniu – O. Igelström chciał mieć S-ę przy sobie, lecz ten wyjechał na Wołyń; po drodze z Lubartowa wysłał na ręce min. P. Zubowa prośbę o dymisję. Nie doczekawszy się jej, wstąpił w szeregi powstańcze, najpierw pod dowództwem gen. Jana Grochowskiego, później przybył do obozu Tadeusza Kościuszki pod Połańcem i pozyskawszy zaufanie naczelnika oraz żołnierzy stanął na czele dywizji. Dn. 2 VI 1794 w obozie pod Krzcięcicami otrzymał nominację na generała majora wojsk polskich. Odznaczył się w bitwie pod Szczekocinami (6 VI 1794), gdzie dowodził prawym skrzydłem i osłaniał odwrót wojsk polskich. Przez kilka godzin wytrzymywał ogień i natarcie króla pruskiego, dając w ten sposób czas wojskom polskim na wycofanie się. Wówczas też uratował życie naczelnikowi, wyrywając go «spomiędzy huzarów» i podając mu własnego konia. W „Raporcie do narodu” o bitwie pod Szczekocinami Kościuszko wymienił m. in. S-ę. S. ruszył następnie do Warszawy, by towarzyszyć ks. Józefowi bez żadnej komendy (S. pisał w Pamiętniku, że służył w powstaniu jako ochotnik). Brał udział w obronie Warszawy, ale chyba nie był zbyt aktywny, skoro 19 VIII z obozu pod Powązkami ks. Józef pisał do Mokronowskiego: «Eustachy zawsze nam choruje». Rannego w walkach o Powązki (26 VIII) S-ę umieszczono w pałacu «Pod Blachą». Został tam zaszczycony odwiedzinami króla, od księcia natomiast dowiedział się o śmierci Julii Potockiej (żony Jana Potockiego), z którą miał od dwóch lat romans. Z oblężonej Warszawy S. przedsięwziął ryzykowną wyprawę na pogrzeb swej ukochanej w Krakowie. Spóźniwszy się nań, całą noc spędził w krypcie przy jej trumnie.
Po upadku powstania S. wyjechał najpierw do Tarnowa, «dla zrobienia sobie pieniężnego zapasu», a stamtąd do Triestu. Tymczasem w Rosji na jego głowę wyznaczono nagrodę. Będąc pod Triestem przeczytał w gazecie, że jeżeli się nie stawi u feldmarszałka P. Rumiancewa, to w krótkim czasie «zaocznie sądzonym i karanym będzie». S. ryzykując, że zostanie postawiony przed sądem wojennym, przybył do kwatery feldmarszałka w Taszaniowie. Nie przyjął propozycji powrotu do służby rosyjskiej, został więc skazany na areszt domowy i odesłany do Sławuty. Przez trzy lata S. gospodarował i polował w Sławucie. W r. 1797 nabył od Jana F. Malczewskiego (ojca poety Antoniego) dwie wsie: Mazepińce i Ksawerówkę. Po zdjęciu zeń aresztu (1797 r.) wyjechał do Wiednia w odwiedziny do ks. J. Poniatowskiego, później zaś do Drezna. Zajmował się tutaj m. in. sprzedażą koni i polował. W Dreźnie poznał i poślubił 26 VI 1798 stolnikównę lit. Klementynę Czartoryską (w posagu wniosła mu 200 tys. złp.). W kilka dni po ślubie Sanguszkowie wyjechali na Wołyń do Antonina.
W r. 1801 S. wystąpił z wojska rosyjskiego. Wówczas też wypuścił w dzierżawę na dogodnych warunkach wieś Zieleńce Karolowi Kniaziewiczowi, który podawszy się do dymisji z armii francuskiej wrócił do kraju bez środków do życia. W l. 1808–9 przebywał S. w Wiedniu, skąd zjechał do dóbr tarnowskich. We wrześniu 1809 posłował od S. Golicyna, który w jego pałacu w Tarnowie miał kwaterę, do ks. J. Poniatowskiego z misją skłonienia go do przejścia na stronę Rosji. S. miał oświadczyć mu w tajemnicy, że cesarz Aleksander I pragnie Ks. Warsz. i Galicję połączyć z Rosją pod swoim berłem i ogłosić się królem polskim, poręczając nietykalność wszystkich dawnych praw i przywilejów polskich. Poniatowski zdecydowanie odmówił i potraktował S-ę bardzo chłodno; nie pomógł mu też przy wydaniu paszportu: «Nie obejmuję pamięcią, aby mnie co dotkliwiej ubodło» – wspominał to spotkanie S. w Pamiętniku. Zimę 1810 spędził z rodziną w Warszawie. Wtedy też po śmierci teścia Józefa Czartoryskiego (zob.) przejął opiekę nad jego dziećmi. Lata 1810–11 spędzał z rodziną w Antoninach i w Korcu, w końcu 1811 r. wszyscy zjechali do Warszawy.
Dn. 19 VI 1812 wezwany przez Napoleona, S. został tytularnym adiutantem cesarskim. Gdy w lecie 1812 Napoleon zalecał wywołanie powstania na Wołyniu, przygotowany został projekt organizacji wojskowej, w którym przewidywano powierzenie S-ce funkcji gubernatora tej prowincji. Dn. 24 VIII został S. odznaczony Krzyżem Legii Honorowej. Przy boku Napoleona odbył kampanię 1812 r., której dość dokładny opis pomieścił w Pamiętniku. Bił się pod Smoleńskiem i Możajskiem. Obserwując cesarza, S. coraz bardziej tracił wiarę w szczerość jego intencji co do spraw polskich. W czasie odwrotu w grudniu 1812 towarzyszył ks. Poniatowskiemu w drodze z Wilna do Warszawy. Przez Smorgonie, Troki, Mariampol i skuty lodem Niemen 12 XII 1812 dotarli do Warszawy. W owym czasie S. w Lublinie usilnie zabiegał o marszałkostwo departamentu, które w końcu otrzymał. Wraz z ks. Poniatowskim popierał też ideę pospolitego ruszenia; uniwersałem Rady Konfederacji Generalnej został 21 XII 1812 mianowany wiceregimentarzem. Ks. Józef, który został regimentarzem, starał się – wg Leona Sapiehy – daremnie odwieść S-ę od przyjęcia tej funkcji, przedstawiając mu, że to tylko czczy tytuł, którym może narazić się na konfiskatę majątku. Na nic się jednak zdały jego perswazje. Wobec klęski Napoleona w Rosji, S. znalazł się w kręgu zbliżonym do Adama J. Czartoryskiego, wśród rzeczników orientacji prorosyjskiej. Poniatowski nie chcąc unicestwić inicjatyw Czartoryskiego na rzecz porozumienia z Rosją w ostatnich dniach stycznia rekomendował S-ę na generała dywizji; dn. 3 II 1813 został on mianowany generałem dywizji w odtwarzanym przez Konfederację Generalną wojsku polskim. W końcu lutego S. porzucił armię i nie uprzedziwszy o tym ks. Józefa wyjechał do Tarnowa, a stamtąd, uzyskawszy amnestię od Aleksandra I, wrócił na Wołyń. W Krakowie gruchnęła wieść o dezercji S-i. Rezydent francuski E. Bignon, lękając się, by przykład S-i nie pociągnął innych, chciał postawić go przed sądem i ogłosić zdrajcą kraju. Dn. 29 III t. r., po rozpatrzeniu postępku S-i przez Radę Konfederacji, ks. Józef podpisał jego dymisję. W oficjalnym dokumencie (w Arch. Sanguszków) stwierdzono, iż S. został uwolniony od służby wojskowej z powodu choroby, wiadomo jednak, że akt dymisji postanowiono zaopatrzyć w admonicję piętnującą jego samowolę. W napisanym dwa lata później Pamiętniku S. wyrażał żal z powodu swej decyzji, podjętej nie «według serca», lecz z poczucia obowiązku wobec swego rodu; skoro nie widział już szans na zwycięstwo Napoleona, postanowił nie dopuścić do konfiskaty majątków.
Dn. 23 VII 1817 S. został powołany na urząd gubernialnego wołyńskiego marszałka. Był członkiem loży masońskiej «Bracia Zjednoczeni» w Warszawie (1820). W r. 1825 doszło do zajścia S-i z oficerem Strzelnickim, którego S. skarcił za niewłaściwe zachowanie. Ten chcąc przeprosić księcia udał się do Sławuty, lecz nie tylko nie został przyjęty, ale znieważony (służba S-i wywiozła go na furze gnoju poza granice majątku). Dowiedziawszy się o tym, w. ks. Konstanty kazał za zniewagę munduru uwięzić S-ę na kilka dni (H. Stecki pisze, że na trzy miesiące) w Żytomierzu. Zdarzenie to nabrało rozgłosu, wieść o nim dotarła nawet do syna S-i Romana, przebywającego w Neapolu. S. upokorzony i dotknięty karą wyjechał do Galicji i aż do 1830 r. nie przyjeżdżał na Wołyń. Zarząd nad majątkami w zaborze rosyjskim objął syn Roman.
Ze Sławuty śledził przebieg powstania listopadowego. Propozycja, którą wysłannik Rządu Narodowego Bazyli Chróściechowski przesłał w memoriale do A. J. Czartoryskiego, mianowania S-i prezesem rządu trzech województw i regimentarzem Wołynia i Podola została tylko na papierze. S. nie wziął udziału w powstaniu, w którym uczestniczyli jego dwaj synowie Roman i Władysław. Po wzięciu Romana do niewoli rosyjskiej zabiegał o uratowanie go przed zesłaniem. Ukazem wołyńskiego urzędu gubernialnego z 24 XII 1831 wymieniono obu synów S-i wśród skazanych na konfiskatę majątków. Sekwestrem został obłożony dochód 60 tys. złp. należący do Romana, a ubezpieczony na dobrach ojcowskich (majątek piszczowski). Zasekwestrowane dobra Sanguszków ukazem z 2 II 1832 zostały uwolnione spod «rygoru», ze względu na to, że S. i jego żona nie wzięli udziału w powstaniu. Natomiast osobna komisja 26 IX 1834 zawyrokowała, że majątek Eustachego i Klementyny Sanguszków po ich śmierci, jako spadek Romana, ulegnie konfiskacie. Aby temu zapobiec, przepisał S. cały majątek w r. 1836 na wnuczkę Marię, zobowiązując ją w przyszłości do podziału ze stryjecznymi braćmi. Wcześniej, ok. 1833 r., sprzedał leżące w pow. lipowieckim Ilińce (Lince) Ignacemu W. Platerowi. Dn. 1 II 1842 zrezygnował nadto ze spadku po bezdzietnie zmarłych krewnych Karolu Sanguszce i Klementynie Małachowskiej (dzieciach Janusza Sanguszki [zob.]), a mianowicie ze Smolan i Tołoczyna, poprzestając jedynie na Zasławiu.
Po śmierci ojca na S-ę spadło ogromne dziedzictwo rodowe. S. był właścicielem: Sławuty, Antonin i Białogródki w gub. wołyńskiej oraz klucza ilinieckiego w gub. kijowskiej i hrabstwa tarnowskiego z Gumniskami. Starał się o podniesienie poziomu gospodarowania w swoich majątkach. Zakładał m. in. kasy gromadzkie, tanie magazyny żywności, odzieży, obuwia i narzędzi rolniczych. W miasteczkach (Sławuta, Białogródka, Szepetówka i Kornica) ustanowił banki zapomogowe. Luźno tylko związany z Tarnowem, wybudował tam browar w l. 1813–26, pierwszy nowoczesny obiekt fabryczny w tym mieście. Po ślubie z Klementyną Czartoryską S. założył stałą letnią rezydencję w Antoninach (w zimie przebywał z rodziną najczęściej w Sławucie). Znajdował się tam piękny ogród z różnorodną roślinnością, w tym egzotyczną (w poł. XIX w. liczył przeszło 3500 gatunków kwiatów i krzewów). Utrzymaniem ogrodu i parku, w którym stał tzw. chiński domek, zajmowała się żona S-i. W r. 1803 wybudował oranżerię, z której co tydzień przywożono do Sławuty owoce i jarzyny. Dawny lamus przerobił na kaplicę. W Antoninach pobudował też stajnie dla arabów hodowanych w Chrestówce. Rezydencja w Sławucie po śmierci ojca nie została ani rozbudowana, ani upiększona. Przybył jedynie ufundowany w r. 1822 przez S-ę kościół p. wezw. św. Doroty, mający być kopią kościoła św. Eustachego w Paryżu, z przeznaczeniem na mauzoleum rodzinne. Za miasteczkiem znajdował się duży ogród z cieplarniami zw. Albęga, do którego jeżdżono na spacery.
Sławuta była słynna na Wołyniu i w Europie dzięki stadninie koni krwi arabskiej. Gdy w r. 1813 S. powrócił do swoich majątków, zdecydował się w zakresie hodowli kontynuować dzieło ojca. Zorganizował trzy wyprawy do krajów arabskich: w l. 1816, 1821 i 1826 pod kierunkiem koniuszych Tomasza Moszyńskiego i Franciszka Świerczyńskiego; w tym czasie sprowadzili oni do Sławuty ok. 25 ogierów i klaczy krwi arabskiej. Konie były dostarczane z Syrii przez stałego agenta S-i w Aleppo – Araba Arutina, który pomagał w r. 1816 w zakupach Moszyńskiemu, a potem został zaangażowany przez S-ę na stałego dostawcę koni wg własnego uznania. Zazwyczaj przybywały one morzem do Odessy, a stamtąd prowadzono je do Sławuty. W 1. ćwierci XIX w. ugruntowało się w Sławucie stado o zdecydowanym kierunku arabskim. W r. 1820 założono księgę stadną (prowadzoną aż do 1918 r.). S. był niezmiernie dumny ze swojej stadniny i rywalizował z Wacławem Rzewuskim o lepszą jakość posiadanych koni. Portrety koni ze sławuckiej stadniny malował wiedeński malarz Kruchhuber (zaginęły). W celu zrobienia szkiców z natury do scen batalistycznych z l. 1813–14, przybył do Sławuty w r. 1815 P. Hess (jego obrazy znajdują się na zamku królewskim w Monachium). Z tego roku pochodzi portret konny S-i na ulubionym «Szumce».
Częstymi gośćmi na dworze Sanguszków bywali: Wacław Rzewuski, Andrzej Zamoyski, Michał Brzostowski, a w l. trzydziestych i czterdziestych Marceli Lubomirski. Wincenty Pol utrwalił w „Mohorcie” niektóre szczegóły opowieści S-i z czasów stanisławowskich. W r. 1805 zatrzymała się w Antoninach Izabela Czartoryska; zastała tam siedzących na trawie Kozaków, a wśród nich S-ę, który «zajadał z nimi, pił miód i gwarzył». Chętnie przebywali tam teorbanista Grzegorz Widort i poeta Tomasz Padurra (z jego ojcem Janem S. walczył w powstaniu kościuszkowskim); oni to wraz z kanonikiem krzemienieckim Janem Komarnickim układali dumki na wzór kozacki, które rozpowszechniane na dworze Sanguszków i Potockich zdobyły wielką popularność.
S. «do późnego wieku polskiej książki nie wziął nawet do ręki, za to też w wieku sędziwym z zapałem młodzieńca pokochał on mowy ojczyste» (A. Kłodziński). Pozostawił liczne rękopisy, zachowane w bibliotece sławuckiej. Drukiem został wydany, z dużymi opuszczeniami, Wykaz doświadczeń przez ojca dla dzieci w roku 1815 spisany, który Józef Szujski poprzedził wstępem i zatytułował Pamiętnik. 1786–1815 (Kr. 1876). Zawiera on opis kampanii 1812/13 r., w tym relację z pobytu w spalonej Moskwie. Na końcu Pamiętnika Szujski pomieścił Próby muzy, czyli wiersze S-i pisane po śmierci córki. Wg A. Kłodzińskiego pisał S. nadto poematy satyryczne i zajmował się przekładami. W Gumniskach znajdowała się ponoć zielona szkatułka, w której S. przechowywał swoje rękopisy wierszy, a wśród nich poemat liryczno-satyryczny Ja biednik z własnymi rysunkami. W pamięci Henryka Steckiego utrwalił się obraz S-i jako mężczyzny «słusznego wzrostu, barczystego, nieco przechylonego, o rysach dużych i wybitnych», «magnata polskiego ze wszystkimi przesądami i oryginalnościami do tego typu przywiązanymi». L. Dębicki zaś pisał o S-ce: «W obcowaniu miał kordialność dawnych panów polskich, a rubaszność żołnierską, która raziła w salonach».
W latach trzydziestych i czterdziestych S. bardzo przeżył zesłanie syna w głąb Rosji. Wraz z żoną nie szczędzili starań o przyspieszenie jego powrotu do domu, w tej sprawie wystosował S. do cara Mikołaja I suplikę, lecz nie odniosła ona żadnego skutku. Chwilami pociechy dla stroskanego ojca były dwukrotne urlopy Romana w domu. Na początku listopada 1844 S. zapadł na nierozpoznaną przez lekarzy chorobę. Przy umierającym był M. Lubomirski, którego S. lubił i w testamencie mianował opiekunem wnuczki Marii. S. zmarł 2 XII 1844 w Sławucie i tam został 10 XII pochowany w kościele św. Doroty.
Z małżeństwa z Klementyną z Czartoryskich (zob. Sanguszkowa Klementyna) miał S. dwóch synów: Romana Stanisława (zob.) i Władysława (zob.) oraz córkę Dorotę.
Dorota (13 IV 1799 – 3 V 1821) z namowy ojca, w celu utrzymania majątków w rodzinie Sanguszków, poślubiła brata stryjecznego swojego ojca, Karola, syna Janusza Sanguszki (zob.), dziedzica dóbr zasławskich oraz Smolan i Tołoczyna. Małżeństwo w krótkim czasie rozpadło się i 19 VII 1819 nastąpił rozwód. Karol odtąd aż do śmierci (1840) wiódł samotne życie w Zasławiu. Dorota zaś wyjechawszy z matką (celem odwiedzenia babki) do Rzymu, zmarła tam na zapalenie płuc. Zabalsamowane zwłoki Klementyna Sanguszkowa przewiozła w r. 1822 do Sławuty, do nowo wybudowanego kościoła p. wezw. św. Doroty. Konstanty Piotrowski ułożył z tej okazji „Elegię…” (W. 1822). Śmierć córki była dużym ciosem dla S-i, jej odejście opłakiwał w wierszach: Na śmierć córki Doroty i Do córki.
Postać S-i występuje w powieści Tadeusza Łopalewskiego „Berło i desperacja” (W. 1969). Konny portret S-i, jako brygadiera kawalerii narodowej, namalowany w r. 1872 akwarelą przez Juliusza Kossaka (reprod. w: Olszański K., Juliusz Kossak, Wr. 1988), był prawdopodobnie wzorowany na amatorskim szkicu portretowym generałowej Pouppartowej.
Portreciki S-i i jego żony pędzla Józefa Grassiego, portret S-i przez J. Schorna (z 1814 r.) (reprod. w: Chrzanowska P., Sanguszkowie, Tarnów 1989), konny portret S-i na karym ogierze «Szumce» pędzla P. Hessa, miniaturowa podobizna S-i, wykonana przed 1839 r. przez nieznanego artystę (kopia tej miniatury wykonana prawdopodobnie przez Zygmunta Grunera), portret Doroty, córki S-i, pastelowy na pergaminie – w Muz. Okręgowym w Tarnowie; Portret zbiorowy oficerów pułku konnego Royal Allemand, a wśród nich S-i, pędzla Marcelego Bacciarellego (obraz znajdował się w pałacu Walewskich w Hamerni); – Estreicher XIX w.; Nowy Korbut, II, III, IV; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV 1555; Słown. Geogr. (Antoniny, Sławuta); Borkowski, Almanach; Żychliński, V; Łoza, Legia Honorowa; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1990 Va, VIIa; Askenazy S., Książę Józef Poniatowski 1763–1813, W. 1974; Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, W. 1981; Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1905 s. 137, 138–9, 140, 154; tenże, Puławy, Lw. 1887 I 388, II 30, 169, III 393–4; Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14, s. 29, 279, 281; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, W. 1912 s. 77–8, 130; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991; [Kłodziński A.] A. K., Nekrolog księcia Eustachego Sanguszki, „Bibl. Naukowego Zakładu im. Ossolińskich” T. 10: 1844 s. 202; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 III; tenże, Wewnętrzne dzieje, V, VI; Kościuszko T., Pisma, Wstęp H. Mościcki, W. 1947; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937 I, II; Łojek J., Strusie króla Stasia, W. 1961 s. 71–3; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” T. 51: 1961 s. 331–2; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi. 1772–1800, Wil. [b.r.w.] I; Nadzieja J., Generał Józef Zajączek, W. 1964; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec Konstytucji Trzeciego Maja, Lw. 1907 s. 25, Arch. Naukowe, Dz. 1 t. 3 z. 4; Nowak J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933 s. 225; Pruski W., Dwa wieki polskiej hodowli koni arabskich (1778–1978) i jej sukcesy w świecie, W. 1983 (tu reprod. portretu konnego S-i, autorstwa P. Hessa, oraz portretu S-i wg J. Kossaka); Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 2, Pet. 1898 s. 151–2; Romanowski L. Bożawola, [Wspomnienie o S-ce], „Kłosy” T. 29: 1879 nr 748 s. 284–8, nr 749 s. 295–8; Rosnowska J., Goszczyński, W. 1977; Rusov O., Teorbanisty Gregor, Kajetan i Franc Wydorty, „Kievskaja starina” [T.] 36: 1898 s. 365–80; Skowronek J., Książę Józef Poniatowski, Wr. 1984; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym […], Lw. 1864 s. 318, 354, 356; Tokarz W., Warszawa przed wybuchem powstania 17 IV 1794 roku, Kr. 1911; Tomkowicz S., [Rec. Pamiętnika S-i], „Przegl. Pol.” T. 41: 1876 s. 273–8; [Wolański A.] Soplica T., Wojna polsko-rosyjska 1792, P. 1924 I; Willaume J., Misja polityczna Morskiego w r. 1812, „Kwart. Hist.” R. 47: 1939 z. 1 s. 38, 41, 62; – Akty powstania Kościuszki, III; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I; Handelsman M., Instrukcje i depesze, Kr. 1914 II; Iwański A., Pamiętniki 1832–1876, W. 1968; Karwicki Dunin J., Opowiadania historyczne z dziejów okolicy Sławuty i jej dopływów, Kr. 1897 s. 12–13; tenże, Szkice obyczajowe i historyczne, W. 1882; tenże, Wspomnienia Wołyniaka, Lw. 1897 s. 20, 21, 22, 72; tenże, Z moich wspomnień, W. 1901 I 97, 98, III 195–6; tenże, Z zamglonej i niedawno minionej przeszłości, W. [1900] s. 106–7; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Koźmian K., Pamiętniki, W. 1972 I, II, III; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 II; Ostatni rok Sejmu Czteroletniego w świetle listów chargé d’affaires dworu wiedeńskiego Benedykta de Cachego, Oprac. H. Kocój, Kat. 1977 s. 105; Ostrowski A. J., Żywot Tadeusza Ostrowskiego), Paryż 1840 II 5, 168, 300, 301, 336–8; Pol W., Mohort, Wstęp K. Król, Wyd. 2, W. 1918 s. 6–7; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963 II; Prek F., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Sanguszkowa K., Roman Sanguszko zesłaniec na Sybir z r. 1831 w świetle pamiętnika matki […], W. 1927 (tu reprod.: miniatury J. Grassiego po s. 24, tryptyku miniatur przedstawiających S-ę, Klementynę Sanguszkowa, oraz wnuczkę Marię, który został wysłany Romanowi do Rosji, obrazu P. Pizzala «Obrazek z życia domowego w Sławucie w r. 1837», oraz portretu konnego S-i, pędzla K. Hessa); Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), Kr. 1912 s. 16–17; Stecki H., Wspomnienia mojej młodości, Lw. 1895 s. 56–61, 98–9; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, Wyd. M. Rymszyna i A. Zahorski, W. 1961; Trębicki A., Opisanie sejmu 1793 r. o rewolucji 1794 r., Oprac. J. Kowecki, W. 1967; Vol. leg., IX 298; Wodzicki S., Wspomnienia z przeszłości od r. 1768 do r. 1840, Kr. 1874 cz. 2; Zajączek J., Historia rewolucji 1794 r., Lw. [b.r.w.] s. 139; – AGAD: Arch. Publ. Potockich rkp. 288 t. 3 k. 616–637; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Inwentarz Arch. J. O. Księcia Romana Sanguszko w Sławucie nr 2174, 2189, 2192, 2194, 2195, 2269, 2283, Arch. Sanguszków teka 337 plik 17, teka 338 plik 23, teka 507 plik 7, 13, teka 508 plik 4, 16, teka 575 plik 11.
Elżbieta Orman